Derheqê xebatanê ziwanî de - 8

Neke tenya Kurdî de zafê ziwanan de cinsîyet esto, yanî zaf ziwanan de kelîmeyî nêrkî, makî û zafhûmar ê. Lînguîstî hemfikir ê ke eleqeyê nêrkî û makîtî bi teberê ziwanî çinê yo, zereyê sîstemê ziwanî ra eleqedar o.

Wexto ke ma Zazakî de ewnîyenê sîstemê nêrkî-makîtî ra, çiyo ke bi hawayêko muşexes xwu nîşan dano, kelîmeyê ke bi herfa bêvenge qedîyenê heme nêrkî yê, sey "ber (n), dar (n), hewr (n), rez (n), vaş (n)".

Zazakî de tayê kelîmeyê ke bi venginan qedîyenê la ancî nêrkî yê zî estê. Ma vajê kelîmeyê sey: "bira, ca (n), ga (n), zama (n), astere (n), gule (n), goşare (n), goşe (n), rî (n), do (n), ko (n), ro (n), dû (n)". Labelê esasê xwu de peynîya enê tewir kelîmeyan de vengî estbiyê. Mesela, enê kelîmeyanê nêrkîyan ra qismêk Farisî de wina yê: "birader, cah, gaw[nêr], damad, sitareh, golûleh, goşavareh, goşeh, çehrih, dox, koh, rodxane, dûd". Kurmancî de "cih, dew, robar, duxan, rîh".[1]

Kitabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) de winî nuşte yo: "Kirmanckî de name û sifetê makî yê ke şîweya Dêrsimî de bi '-e' qedînê, tayê cayan de bi '-i', tayê cayanê bînan de zî bê '-e' û bê '-i' vajîyênî."[2] Labelê eno tesbît nîmcet yan zî problemin o. Çimkî neke tenya şîweya Dêrsimî de sewbîna mintîqeyan de, ma vajê Licê de, Pasûr de zî bi "-e" qedîyenê. Û vurîyayişê vengê "-e" bi "-i"yî, neke tenya kelîmeyanê makîyan de nêrkîyan de zî eynî yo. Yanî kelîmeyanê nêrkîyan de zî vengê "-e" vurîyeno beno "-i", ma vajê, kelîmeyê sey "Hêni (n), huyi (n), mêrdi (n)"[3]

Yê diyin, fikrê tayê cayanê bînan de bê "-e" û bê "-i" vajîyenê raşt nîyo. Eke fekê Çewlîgî qest beno, o çax ma nizdî ra biewnîyê fekê Çewlîgî ra. Raştê ci peybendê makî "-e" vîndî nêbeno. Seba ke sey xisûsîyetêko karakterîstîk fekê Çewlîgî de kelîmeyî hes kenê bi bêvengan biqedîyê coka peynî de venginan nêwazenê. Bêvengê peyînî vengina tewr peyîne gênê erzenê peyê xwu.

Ma vajê, fekê Çewlîgî de gama ke halê sade de vanê "keerg (m)", eslê xwu de vanê "kerge". Seke aseno, vengê "-e"yê peyîn apey şiyo kewto peynîya bêvenganê "rg" ke yew hece de vajîyenê. Yanî merdim vano qey fekê Çewlîgî de kelîmeyê makî "bê '-e' û bê '-i' vajîyenê" labelê winî nîyo. Mesela, kelîmeya "keerg" de semedo ke di venginî (e+e) ameyê têhet, coka her di net nêşinawîyenê. Labelê bêke laburatuwar de tesbît bibo, merdim bi goşan zî zaf asan fam keno ke "e" yew nîyo. Mesela, Çewlîgijî wexto ke vanê "ber" û wexto ke vanê "kerg", vengê "e" eynî nîyo; kelîmeya "ber" de tenya yew veng o, kelîmeya "keerg" de "e" qasê yew veng û nîmî derg o. Coka merdim vano qey kelîmeyê makî bê "-e/-i" vajîyenê.[4]

Fekê Çewlîgî îzafe de zî winî yo. Ma vajê "goştê kerge", fekê Çewlîgî de sey "gweêşt keerg" vajîyeno. Kelîmeya "goşt"î halo sade de zî sey "gweşt" vajîyena, çimkî fekê Çewlîgî de vengê "ew/we" beno "o", la vengê "o" zî beno "ew/we".

Xebata standardîzasyonî de seba kelîmeyanê makî vengê "-e" sey standard tercîh biyo la tayê kelîmeyan de sey "-i" zî standardîze biyo. Mesela, kelîmeya "Siverek: Sêwregi (m), zavallı: feqîra meheyri (m)" de.

Xulase, gereka sîstemê ziwanî pêkewte bo. Eke seba kelîmeyanê makî peybendê "-e" tercîh biyo, otomatîkmen seba heme kelîmeyan eynî bo. Helbet ziwan de îstîsnayî benê la tiya de xeletîya kodkerdişî esta.

Derheqê nêrkî-makîtî de eke ma krîter minaqeşe bikerê zaf feydeyê xwu beno. Mi gore, eke yew kelîme tayê mintîqeyan de makî tayê mintîqeyan de nêrkî vajîyena, kodkerdiş de ma formê nêrkî tercîh bikerê hîna baş beno. Çi ra? Çimkî şixulnayişê kelîmeyanê nêrkî hîna asan û ekonomîk o. Mesela, kelîmeya "mektebe (m)" ma het makî, fekê Pîranî de nêrkî ya. Seba asankerdişê sîstemê ziwanî ma formê nêrkî tercîh bikerê hîna baş o. Sebeb? Nika ma yew cumle saz bikerê, sedem bi xwu eyan beno:

"Mektebe virazîyaye." (m)

"Mekteb virazîya." (n)

Seke aseno, yew cumleya tewr basîte ke di kelîmeyan ra ameya pê de bîle, mabeynê makî û nêrkîtî de hîrê herfî ferq kenê. Bi eno qeyde ma fam kenê ke kelîmeyê nêrkî nîsbet bi kelîmeyanê makî ekonomîktir ê; qiseykerdiş de, nuştiş de; wext de, qirtasîye de. Seke cumle ra aseno, yew metin de se kelîmeyê makî her yewe yew rey bêro şixulnayiş, hîrê sey herfî zêde nusîyenê. Yanî metnê ma yew rîpel zêde nusîyeno.

Yewna xeletî zî ena ya ke standardîzasyon de kelîmeyê makî yê ke bi "-î" qedîyenê de îlaweten "-ye" ser o ameyo zêdnayiş, mesela, sey "havlu: xewlî (m), xewlîye (m), hotoz: kofî (m), kofîye (m)".

Standardîzasyon de zafê kelîmeyan bi eno qayde ameyê kodkerdiş labelê "ferheng" de têmîyanek rêz biyê, yanî ge "-î" vernî de ge "-îye" vernî de yo. Mesela, wina:

acılık: 1)talî (m), talîye (m)

açıklık: zelalî (m), zelalîye (m)

adamlık: merdimîye (m), merdimî (m)

ağırbaşlılık: giranîye (m), giranî (m)

ahmaklık: kavîye (m), kavî (m)

amca karısı: nacnîye (m), nacnî (m)

aydınlık: roşnîye (m), roşnî (m)

Tayê kelîmeyî tenya bi formê peybendê "-î" kod biyê, mesela sey:

hovardalık: tolazî (m), çimteberî (m)

hükümsüzlük: betalî (m), nêvîyarteyî (m), bêhukmî (m)

ışık: roştî (m)

Tayê zî tenya bi formê peybendê "-îye" kod biyê, mesela sey:

amirlik: amirîye (m)

anonimlik: anonîmîye (m)

at kuyruğu: terrîye (m)

Seba ke mesela fam bibo tenya mi çend nimûneyî nîşan dayî, ferhengê Grûbe de bi hezaran kelîmeyî winî têmiyanek kod biyê. Seke aseno, peybendê "-îye" şixulnayişê kelîmeyanê ma giran keno. Eke ma peybendê "-ye" îlaweyê kelîmeyanê makî ke bi herfa "î-" qedîyenê nêkerê tu problem nêvejyeno. Çimkî ferqê peybendê makîtî "-î" û peybendê zafhûmarî "-î" teqil (vurgu) ra zaf zelal fam beno.

Ziwan çiqas sade, çiqas ekonomîk bo hende asan yeno qiseykerdiş, nuştiş, mûsnayiş û mûsayiş. Gereka "meyl" asanî ser bo. Tam tiya de ez wazena dîqetê ma şêro yewna nuqta ser. Xebata Grûbe de wexto ke "meyl" ronîyeno gereka îzehê xwu zî bibo. Gereka sedemê "meyl"î bidiyo zanayiş, çiyo muhîm gereka mentiqî bo. Yanî raşt nîyo ke ma vajê "meylê kombîyayişî" û her çî biqediyo, dima zî ma vajê "Biewnî ferheng ra!"

Nika ma biewnîyê ferheng ra; ma vînenê ke hûmarêka zêdîye kelîmeyê ke zafê mintîqeyan de nêrkî yê, ferheng de sey makî ameyê kodkerdiş:

adres: adrese (m)

afet: afate (m)

afi: zerpe (m)

ağaç boğumu: mobika dare (m)

akçakavak: darsipe (m)

akkavak: darsipe (m)

alerji: alerjî (m)

alıştırma: temrîne (m)

antlaşma: peymane (m)

apışlık: pêşe (m), keşe (m)

at arabası: parxêle (m)

aralık: kanûne (m)

arazi: erazî (m)

aşama: merhele (m)

atlas: atlase (m)

atom: atome (m)

Tenya madeyê "A" de enê estê. Esas temamê ferhengê Grûba Vateyî de bi seyan kelîmeyî estê ke nêrkî yê, feqet makî ameyê kodkerdiş. Çend hebê ke ameyî mi vîr: "alete (m), bezra (m), cêbe (m), çamure (m), çape (m), Çêrmûge (m), dadgehe (m), debaxe (m), dinge (m), donime (m), ekîpe (m), êlege (m), grûbe (m), helîsa (m), hewane (m), kakile (m), kapuşone (m), kaxite (m), koxe (m), kurke (m), motore (m), muamele (m), qedehe (m), qelemtiraşe (m), qerargehe (m), qirşûqale (m), qutube (m), şeqe (m), tone (m), wesfe (m), xerîta (m), xîlafe (m), xirxale (m), zewte (m), zure (m)…"

Enê kelîmeyî pêro hetê ma de û zafê mintîqeyanê bînan de zî nêrkî yenê vatiş. Herinda ke ma ziwanê xwu bikerê sivik û asan, ma ziwanê xwu bikerê fonksîyonel, ma xebata standardîzasyonî de bi "meylê kombîyayişî" yê Grûba Vateyî sîstemê ziwanê xwu bêter kerdo giran û xerepnayo!

Miyanê kelîmeyanê ke makî kod biyê ra tewr zêde bala mi şina nameyê aşman ser. Labelê eno miyan de ez wazena ma piya bala xwu bidê kelîmeyanê nameyê wextan ser.

Mesela, kelîmeyê sey "aşme, deqa, esna, game, hele, hînike, lehza, menge, roje, saete, salîse, sanîye, serre, vîstike" makî yê.

Nameyê sey "bazar, çarşeme, çile, dem, edar, esir, êre, gulan, hamnan, hewte, hezîran, îne, kanûno peyîn, kanûno verîn, keşkelûn/îlûn, kirê, mewsim, mîlad, miyanroj, nîsan, panciyes, panşeme, par, payiz, pêrar, perarey, perey, peroj, qirin, sêşeme, siba, sibat, şan, şefeq, şeme, şewdir, tebax, temûz, teşrîno peyîn, teşrîno verîn, verhel, vereşan, vizêr, wesar, wext, yewşeme, zeman, zimistan" pêro nêrkî yê.

Gelo ziwanê ma de eno zî yew sîstem o? Merdim nêeşkeno tam çiyêk vajo la gereka ser o bişixulîyo, belkî fam bibo. Xebata standardîzasyonî de eke kelîmeyî enê hetî ra zî bêrê tesnîfkerdiş, merdim eşkeno hîna raşt kod bikero.

Xebata standardîzasyonî de kodkerdişê nameyê aşman de çend problemî estê. O verîn, nameyê aşman sey makî kod biyê:

ocak: (ocak ayı) çele (n) [Ma het "kanûno peyîn (n)"]

şubat: sibate (m), gucige (m) [Ma het "sibat (n)"]

mart: adare (m) [Ma het "edar (n)"]

nisan: nîsane (m) [Ma het "nîsan (n)"]

mayıs: gulane (m) [Ma het "gulan (n)"]

haziran: hezîrane (m) [Ma het "hezîran (n)"]

temmuz: temmuze (m) [Ma het "temûz (n)"]

ağustos: tebaxe (m) [Ma het "tebax (n)"]

eylül: êlule (m) [Ma het "keşkelûn/îlûn (n)"]

ekim: teşrîna verêne (m) [Ma het "teşrîno verîn (n)"]

kasım: teşrîna peyêne (m) [Ma het "teşrîno peyîn (n)"]

aralık: kanûne (m) [Ma het "kanûno verîn (n)"]

Kamca de nameyê aşman makî yê? Ferhengê Zazaca-Türkçe Sözlük yê Malmîsanijî de enê estê: "sıbatı/d, adar, nisanı/d, gulanı/d, heziran-ı/d, temmuzı/d, tebaxı/d, êlul-ı/d".

Seke aseno "adar" xaric êyê bînî pêro makî yê. Esasê xwu de Pîran de nameyê aşman nêrkî yê, tenya çend dewê cêrê Pîranî winî makî vanê la xebata standardîzasyonî de êdî biyê umûmî. Labelê ancî pênêgirewtiş (tutarsızlık) esto; eke ma nameyê aşman makî kod kenê, o wext gereka sîstemê xwu pêkewte bo, yanî gereka pêro makî bê. Qey 11 aşmî makî 1 nêrkî bo, îzehê xwu çi yo?

Mintîqeyê Licê de û miyanê temamê kurdan de “çile (n) nameyê aşme nîyo, nameyê wextêko mueyen yê 40 rojanê zimistanî yo; 11ê kanûnê verînî ra dest pê keno heta 20ê kanûnê peyînî dewam keno. Yanî 20 rojê kanûnê verînî û 20 rojê kanûnê peyînî benê çile”.[5]

Nameyê "temmuze" de problem eno yo ke bi di "m"yan ameya nuştiş la vengê "u" sey fekê Pîranî kod biyo. Eslê xwu sey "تَمّوز" [temmûz] o. Labelê kurdî "m" bi şedde nêvanê. Mesela, eslê kelîme "محمّد" [Muhammed]" o, la kurdî "m" bê şedde vanê, sey "Mihemed/Mehemed" telafuz kenê.

Kelîmeya "êlule" de zî problem vengê "ey" o, çimkî eslê kelîme sey "أيلول" [eylûl] o. Vengê "u" zî ancî sey fekê Pîranî kod biyo.

Xulase, enê pêro nakokîyê zaf cidî yê ke xebata standardîzasyonî dir dekewtê ziwanî miyan. Mi waşt ez çend nimûneyan nîşan bidî. Yanî sewbîna xeletîyê muhîmî zaf estê ke bi xebata standardîzasyonî nêkewenê, teşqele xwu dir ardo.

Hêvîya mi ena ya ke Grûba Vateyî ageyro pirêzeyê xwu ser, xeletîyanê xwu raşt bikero. Çimkî heqê kesî çinê yo ke neslê xwu dimayî rê hende gelemşe û teşqele verdo.

[1] Roşan Lezgîn, Dersê Ziwanî (Kirdkî, Kirmanckî, Zazakî, Dimilkî), Weşanxaneyê Roşna, Çapê 2., Diyarbekir 2014, r. 27

[2] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 40

[3] Malmîsanij, Zazaca-Türkçe Sözlük, Deng Yayınları, İstanbul 1992

[4] Zemanê Roma/Bîzans de matematîk aver nêşiyo, çimkî "Reqemê Roma" kirarîyanê matematîkî rê fonksîyonel nîyê. La Reqemê Latînî kirarîyanê matematîkî rê zaf kêrameye yê.

Miyanê fekanê Zazakî de o ke nuştişê ci tewr zehmet fekê Çewlîgî yo. Ser û sebebê ci zî xisûsîyeto ke kelîmeyî nêwazenê bi venginan biqediyê. Qet nêbo eke "ziwanê nuştekî" de venginan peynîya kelîme ra nêvejê nêkerê peyê bêvenganê peyînan, zehmetîya warê nuştekî de bikarardiş û famkerdişê fekê Çewlîgî nêmanena. Fekê Çewlîgî ser o tetbîqkerdişê enê qeydeyî "midaxele" nîyo, menfaetê fekî de "îslehet" o. Eynî sey Reqemanê Roma ra vîyartişê Reqemanê Latînî.

[5] Roşan Lezgîn, Mintiqaya Licê de Nameyê Mewsiman û Aşman, Newepel, Rojnameyo kulturî, Hûmare 95, r. 7