Xebata ma ya ziwanî de qismêk vengê ke vurîyenê tesbît biyê û kodkerdişê formê kelîmeyan de bi îstîqrar tetbîq biyê. Mesela, vengê "-an" bi "-ûn/-on/-û/-o" û vengê "-am" bi "-ûm/-om" de vengê "-an/-am" sey vengê eslî, êyê bînî vengê deforme qebûl biyê û kelîmeyî enê krîterî gore ameyê kodkerdiş.[1] Labelê awanîya kelîmeyan ser o xebate nêbiya, kelîmeyê ma tesnîf nêbiyê. Mesela, kelîmeyê ke prosesê tarîxî de yan zî ma vajê xebata standardkerdişî ra ver kopya biyê û ziwanê ma de ameyê şixulnayiş ma înan senî kategorîze kenê û senî kod kenê, êyê ke ma newe kopya[2] kenê yan zî ma do bikerê, gereka senî kod bibê, zelal nîyo. Coka enê hetî ra gelemşeyêko cidî esto. Mesela, xebata standardkerdişî de kelîmeyê ke ziwananê Ewropa ra kopya biyê, qismêk sey hawayê vatişê şarî kod biyê. Ma vajê, kelîmeyê sey:

grup: grûbe (m) [fr. groupe]

kap: qab (n) [fr. cape]

pikap: pîkabe (m) [îng. pick-up]

teyp: teyîbe (m) [îng. tape]

Seke aseno vengê "p" ke ziwanê orîjînalî de esto, sey telafuzê şarê ma biyo "b" labelê qismêk kelîmeyan de vengê "p" ke ziwanê orîjînalî de esto muhafeze biyo:

ekip: ekîpe (m) [fr. équipe]

grip: grîp (n) [fr. grippe]

prensip: prensîp (n) [fr. principe]

Seba ke krîterî zelal nîyê yan zî prosesê xebate de bedelîyayê coka kelîmeyê ke eynî awanî de yê, her kombiyayiş de bi yew tewir ameyê kodkerdiş. Bi eno qayde, kodkerdişê kelîmeyan sîstemê ziwanî de pênêgirewtiş (tutarsızlık) ardo meydan.

Kelîmeyê ke xebata standardkerdişî ra ver, yanî prosesê tarîxî de dekewtê ziwanê ma, kodkerdiş de gereka telafuzê şarî esas bigêrîyo. Çimkî enê tewir kelîmeyî, eke kokê xwu xerîb bo zî êdî biyê malê ziwanê ma. Ziwananê bînan de zî krîter winî yo. Labelê telafuzê şarî de muhtemel o ke formê ciyayî estbê. Înan miyan de zî, gereka formo ke tewr nizdîyê eslê ci esas bigêrîyo. Ma vajê, eslê kelîme (Sumerî yan Arminî de) "munzur" o, la miyanê şarê ma de tayê cayan de sey "mizur" zî yeno vatiş. Nînan ra formo ke nizdîyê eslê kelîme yo gereka sey standard bêro kodkerdiş. Coka bi metodê raydayişî "standardîzasyon" raşt nîyo. Ma se merdiman dorê xwu de kom bikerê, pêro bi yew veng ray bidê, vajê wa kelîmeya "muzir" standard bo, ancî xelet o.

Farisî, Erebî, Kurdî û Tirkî sey çar ziwanê cîranî kewtê têmiyan; farisan prosesê tarîxî de dinyayêk kelîmeyî Erebî ra kopya kerdê. Tirkan hem Farisî ra hem Erebî ra kopya kerdê. Ma vajê, tirkan kelîmeya "کاغذ/kaxiz" Farisî ra girewta û sîstemê fonolojîyê xwu gore sey "kağıt" kod kerda. Şarê ma zî vano "kaxid (n)", labelê ferhengê ma de bi hawayê "kâğıt: kaxite (m)" standardîze biya. Seke aseno, kelîme sey formê Tirkî û makî qeyd biya. Enê tewir kelîmeyan de gereka krîterê ma ziwano eslî bo, neke ziwano diyin. Çimkî kelîme ziwanê eslî ra dîrekt vîyarta Kirdî. Înanê ke mektebanê tirkan de wendo, binê tesîrê Tirkî de sey "kaxit" telafuz bikerê zî şar vano "kaxid". Meselaya nêrkî-makîtî zî, ez dima ser o vindena.

Tayê mintîqeyan de vengê "-e" yê peynîya kelîmeyan beno "-i", mesela, mintîqeyê Pîranî de vanê: "beyi (m), dawili (m), Hêni (n), temmuzi (m), zeytuni (m)". Tayê dewanê Pîranî de bi eno qeyde vengê "û" zî beno "u/i". Mesela, sey "hudud, huquq, qusir, ûsil"[3]. Ma vajê, eslê kelîmeyan sey "hiqûq/حقوق" û "hidûd/حدود" o, awanîya înan eynî ya, labelê ferhengê Grûba Vateyîde bi hawayê ciya ameyê standardkerdiş. Zafê enê tewir kelîmeyan "Zazaca-Türkçe Sözlük" yê Malmîsanijî ra dîrekt neqil biyê. Ez çend heban tiya de nîşan bidî:

barut: barut (n) [eslê xwu de "barûd"]

boncuk: mura (m) [ma vanê "mûra (m)"]

casus: casus, -e [eslê xwu de "casûs"]

husus: xusus (n) [eslê xwu de "xisûs"]

kabul: qebul (n) [eslê xwu de "qebûl"]

kekre: xunuq, -e [ma vanê "xinûq"]

keser: qedum (n) [ma vanê "qedûm (n)"]

kıl: muye (m) [ma vanê "mûye (m)"]

kum: qum (n) [ma vanê "qûm"]

kusur: qusur (n) [eslê xwu de "qisûr"]

limon: leymune (m) [ma vanê "leymûne"]

macun: macun (n) [eslê xwu de "mehcûn"]

mağdur: mexdur, -e [eslê xwu de "mexdûr"]

mahsul: mehsul (n) [eslê xwu de "mehsûl"]

maymun: meymun, -e [eslê xwu de "meymûn"]

maznun: meznun, -e [eslê xwu de "meznûn"]

mebus: mebus, -e [eslê xwu de "meb'ûs"]

memnun: memnun, -e [eslê xwu de "memnûn"]

mezun: mezun, -e [eslê xwu de "mezûn"]

mısır: lazut (n) [ma vanê "lazût (n)"]

mum: mume (m) [ma vanê "mûme (m)"]

nüfus: nufus (n) [eslê xwu de "nifûs"]

öğrenme: musayîş (n) [ma vanê "mûsayiş (n)"]

poşu: puşî (m) [ma vanê "pûşî (m)"]

put: put (n) [eslê xwu de "pût"]

sabun: sabun (n) [eslê xwu de "sabûn"]

sınır: hudud (n) [eslê xwu de "hidûd"]

suç: suc (n) [eslê xwu de "sûc"]

surat: surot (n) [eslê xwu de "sûret"]

sütun: estune (m) [ma vanê "estûne (m)"]

süzgeç: parzun (n) [ma vanê "parzûn"]

şurup: şurub (n) [eslê xwu de "şirûb"]

tapıncak: put (n) [eslê xwu de "pût"]

temmuz: temmuze (m) [eslê xwu de "temmûz"]

usul: ûsul (n) [eslê xwu de "usûl"]

vücut: wucud (n) [eslê xwu de "wicûd"]

yalan: zure (m) [ma vanê "zûr (n)"]

zeytin: zeytune (m) [eslê xwu de "zeytûne"]

Tiya de problem "dewa ma" yan "dewa şima" yan zî "mi sereyê xwu ser o dejnayo" nîyo, eke ma seba standardkerdişê ziwanî selahîyet dayo xwu û mîsyon girewto, o wext gereka ma bala xwu bidê bitûnîya ziwanî ser. Mesela, eger ma kelîmeya "حقوق" sey "huqûq" la kelîmeya "حدود" sey "hudud" kod bikerê, sîstemê ziwanî de pênêgirewtiş yeno meydan, gelemşe virazîyeno.

Esasê xwu de, kelîmeyê sey "hudûd, huqûq, nufûs, qusûr, şurûb, wucûd, xusûs…" de yewna xisûsîyet zî eno yo ke, vengê "u"yo verîn, eynî seke kelîmeyanê sey "dunya", "zulm/ظلم" û sn. de beno, enê kelîmeyan de zî beno "i", yanî kurdan miyan de, sey "hidûd, hiqûq, nifûs, qisûr, şirûb, wicûd, xisûs…" telafuz benê. Ma de bi eno qeyde telefuz benê.

Labelê seba ke xebata standardkerdişî de krîterî dîyar nîyê û seba ke xebate bi hawayê amadekerdişê "Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)" dewam kena, coka her kombiyayiş de yew tema gore kelîmeyê Tirkî têbin de rêz benê û miqabil de kamcîn kelîmeyê Kirdî arêdîyayê, înan ra yewe yena tercîhkerdiş. Motîvasyon hîna zaf hetê mehna ra miqabilê yewbînan de (Tirkî-Kirmanckî) amadekerdişê ferhengî yo. Labelê seba ke îmajê "standard"î zî teşmîl biyo coka enê kelîmeyî sey "formo standard" yenê ferzkerdiş. Eke xebata standardîzekerdişî bi hawayê amadekerdişê "Ferhengê Kirdî" bibiyêne, hende problemî nêameyne meydan.

Enê kelîmeyan ra dîyar beno ke qismêko muhîm yê kelîmeyan raşteraşt ferhegê ke verê cû amade biyê ra kopya biyê. Ferhengê ke verê cû amade biyê, seba xebata ziwanî helbet çimeyê muhîm ê, labelê formê kelîmeyan ke ferhenganê verînan de qeyd biyê, sey "formo standard" kodkerdişê înan raşt nîyo, ziwanî hetê mintîqeyê xwu ser antiş o! Çimkî ferhengê ke verê cû amade biyê de zafê kelîmeyan fekê mintîqeyî yan zî fekê dewa ferhengsazî gore qeyd biyê. Coka gereka krîterê standardîzekerdişî bi hawayêko zelal dîyar bibê, baş minaqeşe bibê, dima test bibê, eke ci ra tam emîn biyî, o wext bi hawayêko şefaf tetbîq bibê.

Prosesê tarîxî de gelêk ziwanan ra kelîmeyî dekewtê ziwanê ma la tewr zaf kelîmeyê Erebî estê, feqet înan ser o yew xebate nêbiya, tesnîf nêbiyê. Kam kelîmeyan tesnîf keno? Hîna zaf kesê ke bi ziwanî emel kenê; kesê ke bi nezerê ziwannasî ziwanî ser o xebetîyenê, îllahîm zî kesê ke nusnenê, ancax ê bieşkê derheqê fonksîyonelîya kelîmeyan de fikir beyan bikerê. Mesela, eke merdim kelîmeya "fikir"î nênusno nêeşkeno tam fam bikero gelo sey "fikr" yan sey "fikir" bêro kodkerdiş. Ancî, ancax kesê ke ziwanî nusnenê eşkenê îzeh bikerê ke sey "fikr" kod bibo mehzûrê xwu çi yo, sey "fikir" kod bibo se beno. Nêke ma se merdimê ke Erebî zanê biyarê bikerê endamê Grûbe, eke Zazakî de fealîyetê înanê wendiş û nuştişî çinê bo, tu havila xwu nêresena xebate.

Kelîmeyê Erebî ke dekewtê ziwanê ma, ma vajê sey kelîmeya "fikir/فكر"î zafê înan yewhece yê. Qismêkê enê tewir kelîmeyan ferheng de sey eslê xwu qeyd biyê. Nînan ra çend nimûneyî:

aşk: eşq (n)

av: seyd (n)

ayıp: eyb (n)

bahis: behs (n)

devir: dewr (n)

eğim: meyl (n)

emir: emr (n)

felç: felc (n)

fikir: fikr (n)

hüküm: hukm (n)

ışık: şewq (n

kabız: qebz (n)

kalp: qelb (n)

kavim: qewm (n)

keyif: keyf (n)

kıyafet: bedl (n)

kuş: teyr, -e

metin: metn (n)

mülk: milk (n)

nefis: nefs (n)

nesir: nesr, -e

ömür: emr (n)

şeyh: şêx, -e

söz: qewl (n)

zulüm: zulm (n)

Qismêk zî vengê "e/i/î/u/û" dekerdo mabeynê her di herfanê peyînan û sey dihece qeyd biyê. Ma vajê, sey:

acımasızlık: xedir (n)

akıl: aqil (n)

beyit: beyte (m)

bölüm: qisim (n)

darbe: derbe (m)

deney: cerib (n)

dibek: cirne (m)

fesih: fesix (n)

fıtık: fitiq (n)

haciz: heciz (n)

hapis: hepis (n)

Kudüs: Quddus (n)

kusur: uzir (n)

kutup: qutube (m)

nakış: neqiş (n)

nesil: nesil (n)

nutuk: nutiq (n)

oyun: reqis (n)

öfke: qehir (n)

övgü: wesfe (m)

resim: resim (n)

sıfır: sifir (n)

şekil: şekil (n)

şiir: şîîre (m)

ufuk: ufûq (n)

yara: darbe (m)

yırtmaç: qeliş (n)

Seke aseno, seba ke kelîmeyan ser o xebate nêbiya, kelîmeyî tesnîf nêbiyê û krîterê kodkerdişê (standardkerdiş) kelîmeyan keyfî yo, coka her kombiyayiş de bi hawayêk qeyd biyê.

Ma bala xwu bidê kelîmeyanê yewheceyan ser ke Erebî ra dekewtê ziwanê ma. Kelîmeyê ke tede vengê "ew" û "ey" esto xwura nêbenê dihece. Çimkî herfê "w-y" vengê nermek ê, fonolojî de sey nîm-vengin hesab benê. Kirdî de sey herfa pêrabestişî kewenê mabeynê venginan, ma vajê sey "Gawo sûr hêgayê ma de çereno." Zafê fekan de vurîyenê benê yew veng: "ew>o" û "ey>ê". Ma vajê, kelîmeyanê sey "qewm>qom, xewf>xof" û "keyf>kêf, şeyx>şêx" de. Coka enê tewir kelîmeyî pêro bi hawayê yewhece qeyd bibê hîna raşt o.

Kelîmeyê bînî zî, belkî çend îstîsnayî xaric, zafê înan bi hawayê dihece kod bibê hîna baş o. Labelê bi o şerto ke tenya halo sade de vengê "i" bikewo mabeynê her di herfanê peyînan, yanî neke sey "fikr" ke ferheng de qeyd biyo, sey "fikir" binusîyo. Semedo ke kelîmeyê Zazakî halo sade de zî eşkenê peybendê zafhûmarî bigêrê, coka eke kelîmeya "fikir"î peybendê zafhûmarî "-î" bigêro zî ancî gereka sey "fikir" binusîyo. Û seba ke qismêko muhîm yê enê tewir kelîmeyan Zazakî de sey kar yenê şixulnayiş, ma biwazê zî vengê "i" cayê xwu de maneno, ma vajê sey "fikirîyayiş". Labelê eke peybendanê bînan bigêrê, gereka vengê "i"yê mabeynê her di herfanê peyînan xwu bikero vindî. Mesela, sey "Mi ê fikrî ra hes kerd, fikrê ci raşt o." Kelîmeyê sey "Quddus, qutube, şîîre, ufûq, wesfe" qeyd biyê zî sey "Qudis, qutib, şiîr, ufiq, wesif" revîze bibê hetê standardîzasyonî ra hîna raşt beno.

Zafê enê tewir kelîmeyanê Erebî ma de sey kar zî yenê şixulnayiş. Mesela, sey "bedelîyayiş, cerebiyayiş, feteqîyayiş, fikirîyayiş, hewelîyayiş, neqeşîyayiş, terekîyayiş, wesefîyayiş…"

Gama ke enê kelîmeyan ra sifetî virazîyenê zî "i" keweno mabeynê her di herfanê peyînan, ma vajê sey "hukimkerdox,[4] zilimkar"[5]. Yanî zafê kelîmeyan de mecbûr herfa "i" kewena mabeynê her di herfanê peyînan û kelîme bena dihece.

Êyê ke makî vajîyenê zî xwura vengê "-e" dusyeno peynî ra. Labelê enê tewir kelîmeyan de êyê makî zaf tay ê, belkî "beyte, derbe" û yew-di hebê bînî estbê, êyê bînî pêro nêrkî yê. Mesela, enê kelîmeyî pêro nêrkî yê: bizir, cirm, cîsm, ekil, urf, erz, fecir, fehm, ferq, fetih, fexir, fiqih, hemd, hemil, hezir, hubir, kelb, kenz, kîbir, kitim, kufir, lutif, meşq, neft, neqil, nezim, nezir, nukis, qeht, qest, qirn, qisim, qutif, remiz, ricim, sebir, setih, şert, şukir, terk, terz, tifil, xitim, zehr, zîhn, zikir…

Gereka merdim yew bi yew bala xwu bido awanî û fonksîyonê enê kelîmeyan ser ke ziwanê ma de senî şixulîyenê, o gore ra, heba ke nêbena dihece tesbît bikero, ma vajê sey "eşq, terz" û sn la înanê bînan hemîne krîtero ke seba kelîmeya "fikir" îzeh bi, o qeyde kod bibê.

Bi hawayo ke Grûbe heta nika kelîmeyî kod kerdê, seba ke krîterê înan keyfî yê, coka zaf eşkera yo ke xebata ziwanî xwu dir gelemşeyêko cidî ardo, herinda ke ma sîstemê ziwanê xwu zelal û fonksîyonel bikerê ma teşqele dekerdo miyan. Neke tenya kelîmeyê ke kokê xwu ziwananê xerîban ra yenê de problemî estê, bi eynî şekil, kelîmeyê Kirdî zî zafê xwu xelet kod biyê.

[1] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 22

[2] Semedê kelîmeyanê ke yewna ziwan ra kewenê ziwanêk bikarardişê termê "girewtiş"î raşt nîyo, çimkî "girewtiş" de întîbaya seke emaneten gêrîyayê û do apey bidiyê esta, coka termê "kopya" hîna minasib o. Mesela, ma mehnaya "deyim"ê Tirkî de kelîmeya "îdyom" Înglîzî ra kopya kerda. Ma ra teber sewbîna miletan zî kopya kerda û ziwanê xwu de şixulnenê la kelîmeya Înglîzî ziwanê xwu de mende ya, nêşiya cayêk. Înglîzî de bi şeklê "idiom" nusîyena û sey "îdêyim" telafuz bena la ma bi herfanê alfabeya xwu nusnenê û sey xwu telafuz kenê. Heme ziwanan de qeyde bi eno tewir o. Heme miletî kelîmeyê ke îhtîyacê înan pê esto la ziwanê înan de çinê yê, sewbîna ziwanan ra kopya kenê û sey xwu bikar anê. Yanî eke kelîmeyêka xerîbe daxilê ziwanêk biye, gereka muameleyê kelîmeyanê ê ziwanî a kelîme dir bibo, eynî seke aîdê ê ziwanî ya, o qeyde bêro îstîhmalkerdiş.

[3] Malmîsanij, Zazaca-Türkçe Sözlük, Deng Yayınları, İstanbul 1992

[4] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 6, r. 49

[5] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 1, r. 84