Derheqê Xebatanê Ziwanî de - 9

Eslê xwu de standardîzasyon destpêkê însanîyetî ra nat esto û heta ke însanî bibê zî do dewam bikero. Ma eşkenê mehnaya kelîmeya "standard"î (fr. standard) sey endazeyê ke nimûne yan zî binge yeno girewtiş; şeklo diyarkerde ke peym, norm, qanûn, bikarardiş û sn. gore eyar biyo; bîçimo tek ke tîpêkê diyarkerdeyî gore virazîyayo yan zî ameyo abirnayiş; şeklê senînî û çendînî yê çiyan ke qebûl biyo… tehrîf bikerê.

Enê gore, "standardîzasyon" zî yeno mehnaya herinda gelemşe û têmiyanekî de tesîskerdişê întîzamî, semedê pêardişê yewîtîya erjî tesbîtkerdişê peym û formî…

Xebata ziwanî de standardîzasyon yeno mehnaya diyarkerdişê formê kelîmeyan û qeydeyan. Qet nêbo, nika ma wina fam kenê. Tabî ziwan "fabrîka" û kelîmeyî zî "mehmûl" nîyê ke pêro yew qalib de şekil bidiyo ci. Çimkî her kelîme bi mehna û muhtewaya xwu wayirê şexsîyetî ya, komel yan zî miletê ciyayî ke kelîme şixulnenê, hafizaya xwu de bi mehna yan zî mehnayanê ci sey wayirê şexsîyetî qebûl kerda. Labelê gereka usûl, terz, metod û şeklê xebata standardîzasyonî zî standard bo.

Mehna çi ya? Çiyo ke yew kelîme ra, yew vate ra, yew term, yew hereket yan zî diyarde ra fam beno, çiyo ke fikir yan objeyêk ano vîrê merdimî. Çiyo ke pêşnîyaz, tesewur, fikir yan zî eser wazeno îfade bikero. Fikir, hîs, yan zî hukmo ke kelîmeyî, îfadeyî, cumleyî û kutleyê vateyan wazenê vajê.[1]

Muhtemelen destpêk de her kelîme wayirê yew mehna biya la averşiyayişê cûya însanîyetî gore şarî muhtewa kerda hîra û sewbîna mehnayî zî bar kerdê. Mesela, kelîmeya "yıldız" yê Tirkî zemanêk, belkî hetanî pancas serrî verê cû zî, tenya mehnaya "astere"yê rîyê asmînî de bî, labelê nika ferhengê Tirkî de hewt mehnayê ci estê. Mehnayê neweyî masa ser o hetê yew kesî ra bi hawayêko jakoben cor de bar nêbiyê yan zî yew kelîme herinda sewbîna kelîme de nêameya îqamekerdiş, vurîyayiş û averşiyayişê cûya komelî dir şarî bi hawayêko tebiî û mentiqêk gore mehnayê neweyî dayê ci, ferhengsazanê înan zî enê mehnayî tesbît kerdê û ferheng de qeyd kerdê.

Gama ke merdim enê hetî ra ewnîyeno xebata standardîzasyonê Zazakî ra, zaf kelîmeyî kombiyayişan de masa ser o bi hawayêko zorkanî yewna mehna de ameyê îqamekerdiş, coka hetê semantîkî ra ziwanê ma xisarêko cidî dîyo. Mesela, ma destpêkê dosyaya Türkçe-Kirmancca (Zazaca) Sözlük yê Grûba Vateyî ra yew made bigêrê û ser o bixebitîyê:

"acil: lezabez, -e; acîl, -e

acil çıkış kapısı: berê/keyberê vejîyayîşê lezkanî (n), berê/keyberê vejîyayîşê lezabezî (n), berê/keyberê vejîyayîşê acîlî (n)

acil durum: rewşa lezabezîye (m), rewşa lezabezî (m)

acil durum ekibi: koma rewşa lezabezîye (m), koma rewşa lezabezî (m); ekîpa rewşa lezabezîye (m), ekîpa rewşa lezabezî (m)

acil durum planı: planê rewşa lezabezîye (n), planê rewşa lezabezî (n)

acil olmak: lezabez bîyene, acîl bîyene"

Kelîmeya "acîl" Erebî de sey îsmî-faîl mehnaya "oyo ke ecele keno, oyo ke eceleyê xwu esto; çiyo ke acîlîyetê xwu esto, çiyo ke ganî tavilî bibo" de ya. Kurdî de tam yena mehnaya "lezgîn"î. Çimkî Kurdî de kelîmeya "lezgîn"î hem yena mehnaya oyo ke ecele keno hem zî yena mehnaya çiyo ke eceleyê xwu esto.

Sey zerf kelîmeya "ecele" ke Erebî de eynî kok ra yena, Kurdî de mehnaya "lez/leze, lezalez, lezûbez, lezkanî, tavilî, derhal" de ya.

Enê her di kelîmeyî ferhengê TDK yê Tirkî de bi eno qeyde vîyarenê:

"acil: 1.(sf) hiç vakit geçirilmeksizin yapılması, yerine getirilmesi gereken, ivedili, evgin, müstacel 2.(a) Acil servisin kısa söylenişi"

"acele: (sf) Hızlı yapılan, çabuk, tez, ivedi; (zf) vakit geçirmeden, tez olarak; (a) tez davranma gerekliliği"

Mehnaya kelîmeya "acîl (lezgîn)"î Kirdî de zî sey Tirkî ya. Yanî hem sifet a, hem zî sey name bi kilmî vatişê qismê nêweşxaneyan ke Tirkî de ci ra vanê "acil servis"î ya. Kelîmeya "acîl"î sey name nêrkî ya, xwura ferhengê Grûbe ra zî diyar o. Vato "berê/keyberê vejîyayîşê acîlî (n)".

Ferhengê Grûba Vateyî de problemo verîn eno yo ke kelîme sey sifet qeyd biya (acîl, -e) la binmadeyan de sey name zî ameya şixulnayiş.

Xeletîya diyine û ya tewr muhîme ke gereka xebata ferhengsazî de nêbo, zerfê "lezabez" (raşta ci lezûbez) miqabilê sifet/nameyê "acîl"î de qeyd biyo.

Sey zerf kelîmeya "leze" ferhengê Grûba Vateyî de wina vîyarena: "çabuk: leze (m), çapik, rew"

Eger ma Tirkî ser ro biewnîyê mehnaya enê zerfanê ma ra, wina benê:

lez/leze: çabuk

lezabez: çarçabuk, çabucak

lezabezî/lezabezîye: çarçabukluk

lezkanî: çabukça

Bi eno qeyde, eke ma made û binmadeyanê "acil"î ke ferhengê Grûba Vateyî de sey standard qeyd biyê tercumeyê Tirkî bikerê, wina benê:

"acil; çarçabuk

acil çıkış kapısı; çabukça çıkış kapısı (n), çarçabuk çıkış kapısı (n)

acil durum; çarçabukluk durum (m), çarçabukluk durum (m)

acil durum ekibi; çarçabukluk durum topluluğu (m), çarçabukluk durum topluluğu (m); çarçabukluk durum ekipi (m), çarçabukluk durum ekipi (m)

acil durum planı; çarçabukluk durum planı (n), çarçabukluk durum planı (n)

acil olmak; çarçabuk olmak"

Nika ma herinda cumleyêka sey "Ekîbê rewşa acîle berê acîlî ro lezûbez vejîya" de, kelîmeyê ke meylê kombîyayîşî ma rê sey standard pêşnîyaz kerdê îstîhmal bikerê, eynî cumle gereka sey "Koma/ekîpa rewşa lezabezî/lezabezîye berê/keyberê vejîyayîşê lezabezî ro bi lezabezî/lezabezîye vejîyaye" binusnê. Eynî sey lezvateyî (tekerleme)!

Yew îfadeyo ke halê xwu yê normalî de bi 39 herfan nusîyeno û asan fam beno, ma standardê Grûba Vateyî gore bi 94 herfan û 3 îşaretan binusnê, yanî yew cumleya basîte de ma qat û nîm (58 hebî) herfan zêde binusnê û cumle zî fam nêbo! Gelo eno beno standardkerdiş?

Kirdî de kelîmeyêka sey "lezabez" çinê ya, "lezûbez" esto û yena mehnaya "çarçabuk"ê Tirkî, yanî mehnaya "acîl/lezgîn"î de nîya. Sîstemê pêrabestiyayişê kelîmeyan yê Kirdî de vengê "a[n]/e" tenya kewenê mabeynê kelîmeyanê ke seba pêtkerdişê mehna tekrar benê. Ma vajê, sey "bera[n]ber, berzaberz, dergaderg, destadest, ferafer, gujeguj, helkehelk, kîpakîp, lewalew, lezalez, pêtapêt, raşteraşt, rindarind, sera[n]ser, xirexir, xuşexuş, vatevat, vizeviz, wîlewîl…"

Eger kelîmeyî bibedelîyê, a game bestoxê "û" keweno mabeyn. Ma vajê sey "çepûraşt, dergûdila, derûdor, dorûver, kincûkol, lezûbez, marûmûr, nalenal, narûwer, natûwet, qafûqir, teqûreq, teyrûtûr, tipûtal…"

Bi eno qeyde, ma zaf bi asanî vînenê ke kelîmeyêka sey "lezabezî/ye; lezabezîtî/ye" zî Kirdî de çinê ya, nêbena! Çimkî sîstemê Kirdî gore nîya. Coka kamî kelîmeya "lezabez" viraşta, sîstemê ziwanî ra bêxeber xwu rê kîseyê xwu ra naya pêra! Û bi eno qeyde, sîstemê pêrabestişê kelîmeyanê Zazakî xerepnayo.

Şarê bînî bi xebata standardîzasyonî ziwanê xwu kenê asan, rehet, sivik, şenik, zelal, fesîh û fama ke milet xwu rê rehet qisey bikero û pê binusno. La Grûba Vateyî nameyê standardîzasyonî ser o ziwanê ma yo sade kerdo çetrefîl, zehmet, ziwanê ma heremnayo.

Yew îbareyê Tirkî ke hîrê kelîmeyan ra yeno pê, ma vajê "acil durum ekibi: ekîbê rewşa acîle", ferhengo standard yê Grûba Vateyî de sey "acil durum ekibi: koma rewşa lezabezîye (m), koma rewşa lezabezî (m); ekîpa rewşa lezabezîye (m), ekîpa rewşa lezabezî (m)" derg beno şino. Esasê xwu de, seba ke kelîmeya "lezkanî" zî sey varyasyon eynî ca de esta, gereka hema enê zî îlawe bibê: "…; koma rewşa lezkanîye (m), koma rewşa lezkanî (m); ekîpa rewşa lezkanîye (m), ekîpa rewşa lezkanî (m)"

Neke tenya kelîmeya "acil", kelîmeya "ekip" zî bi eynî hawa xelet mehna biya. Kelîmeya "ekip (fr. équipe)" mehnaya koma kesanê ke seba piya kerdişê karêk wezîfedar biyê de ya. Yanî herçiqas sey "kome" biasêyo zî "ekîb" eynî mehna de nîyo. Kelîmeya "kome" mehnaya qelebalixê însanan ke eynî ca de ameyê pêser; çiyê ke yew ca de arêdiyayê yan zî pêser biyê… de ya. Xulase, eke ma herinda "ekîbê rewşa acîle" de vajê "koma rewşa acîle", mehnaya "acil durum ekibi"yê Tirkî nêdiyena. Çimkî mehnaya "koma rewşa acîle" Tirkî de sey "acil durum topluluğu" fam bena.

Dosyaya ferhengê Grûba Vateyî de, bineyke cêrê madeyê "acil"î de madeyê "aç"î esto:

"aç: vêşan, -e

aç karınla olan (sabahleyin henüz bir şey yememiş olan): 1)ara, -ye

Hâlâ aç karınlayım. (Ez hema zî ara ya.)

2)xurîn, -e

Daha aç karınla mısın? (Ti hema xurîn ê?)

aç karınla olma: arabîyayîş (n), xurînbîyayîş (n)

aç karınla olma durumu: arayî (m), xurînî (m)"

Tirkî de seba halê "xurîn" yan zî "pîzeyo veyşan"ê ma vanê "aç karnına", yanî wina: "Ez hema zî ara ya: Hâlâ aç karnınayım. / Ti hema xurîn ê?: Daha aç karnına mısın?" Bi eno qeyde, Grûba Vateyî neke tenya ziwanê ma, ziwanê şarî zî xerepnayo.

Hema destpêkê ferhengê Grûba Vateyî de enê xeletî estê. Ferheng seraser bi xeletîyanê winasîyan dekerde yo, gereka sere ra hetanî peynî pêro madeyî yew bi yew kontrol bibê û bêrê raştkerdiş. Eno ziwan nêeşkeno hende xeletîyan wegêro!

Ferheng de, sere de, madeyê "abdest"î esto:

"abdest: destmaj (n), ondaz (n)

abdest bozulma: destmajşikîyayîş (n)

abdest bozulmak: destmaj şikîyayene

küçük abdest: destawe (m), destawa şenike (m)

küçük abdest bozma: destawekerdiş (n), destawedeverdayîş (n), awerişnayîş (n)

küçük abdest bozmak: destawe kerdene, destawe deverdayene, awe rişnayene

abdesthane: b. yüznumara

abdestsiz: bêdestmaj, e; bêawdest, -e"

Kelîmeya "desmaj"î pêrabestî ya, "dest" û "nimaj" ra ameya pê. Labelê vengê "t+ni" kewtê û fekê şarî de sey "desmaj" form girewto. Ferhengê Grûba Vateyî de vengê "t" apey îlawe biyo la vengê "ni" nêameyê girewtiş. Mesela, kelîmeya "panşeme" zî eslê xwu de "panc" û "şeme" ra ameya pê, la ferheng de sey "perşembe: panşeme (n)" qeyd biya, yanî vengê "c" îlawe nêbiyo. Raşt zî eno yo ke îlawe nêbo, çimkî veng kewto, gereka vengê "t" zî îlaweyê kelîmeya "desmaj"î nêbiyêne. Yanî ma vajê "desmaj" hetê mehna ra tu problem nêbeno.

Heto bîn ra, sey kelîmeya hemmanaya desmajî "ondaz (n)" zî qeyd biyo la cêr de, madeyê "abdestsiz" de çinê yo, yewna kelîme yanî "bêawdest" îlawe biyo. Eke raşt a ke kelîmeya "ondaz (n)" esta, çi ra madeyê "abdestsiz" de zî sey "bêondaz, -e" ca nêdiyayo ci? Ancî binmadeyan de çi ra sey "ondazşikîyayîş, ondaz şikîyayene" zî çinê yê? Û eke sey kelîmeya hemmanaya "desmaj"î kelîmeya "awdest"î zî esta, çi ra madeyê eslî "abdest" de çinê ya? Îzehê enê çiyan çi yo?

Destpêkê Ferhengê Grûba Vateyî de madeyê "abonelik: aboneyîye (m), aboneyî (m), abonetîye (m)" zî esto. Seke aseno, semedê xatirê ferqê peybendan (-yî/-yîye/-tîye) hîrê versîyonî nusîyayê. Madem ke peybendê "-tîye" esto, a game peybendê "-tî" zî esto. Mesela, bineyke cêr de madeyê "acımasızlık: xedir (n), bêrehmî (m), bêmerhemetî (m)" de vîyareno. Çira madeyê "abonelik" de formê "abonetî (m)" çinê bo? Ma vajê, madeyê "bencillik: egoîstîye (m), egoîstî (m), ezezîye (m), ezezî (m)" de pîya şixulnîyayê.

Ancî madeyê "bilimsellik: îlmîtî (m), îlmîyîye (m); zanistîtî, -ye, zanistîyî, -ye" de, seke aseno, peybendê "-tî, -ye/-yî, -ye" bi vîrgul (,) û tîre (-) nusîyayê. Çi ferqê enê madeyî înanê bînan ra esto ke ma vajê sey "bilimsellik: îlmîtî (m), îlmîyîye (m); zanistîtîye, zanistîyîye" nênusîyayo yan zî êyê bînî çi ra bi eno usûl nênusîyayê? Senî "îlmîtî (m), îlmîyîye (m)" benê name la "zanistîtî, -ye, zanistîyî, -ye" benê sifet? Îzehê enê çi yo?

Madem "ferhengo standard" amade beno, gereka usûl, terz, metod û şeklê amadekerdişê ferhengî zî "standard" bo. Bi xebatêka bêstandarde, bi xebatêka hende binakokî standardîzasyon nêbeno, bibo zî bawerî nêdano. Ma pêro sey slogan vajê kitabo miqedes, ma vajê pesmê xo nêdayo zî ferq nêkeno, enê xeletîyê sabît ê.

Hetêk ra pîlanê ma îmkan nêdî ke ziwanê xwu de kulturê nuştekî awan bikerê, ziwanê ma binê tehekumê polîtîkaya dagîrkerî û asîmîlasyonî de sey vewra temûzî vilişîyeno şino, însanê ma bi suret terkê ziwanê xwu kenê labelê ma zî herinda ke ziwanê xwu asan bikerê, ma awanî û sîstemê ziwanê xwu xerepnenê, ma ziwanê xwu kenê giran û zehmet.

Çarçewaya enê xeletîyan de merdim bi heqanîyet eşkeno gelêk çî vajo û binusno la mi rê ziwanê ma esas o, yanî derdê mi ziwan xisar nêvîno. Esla derdê mi merdimî nîyê, nêbenê zî. Ez wazena, bi usûlê analîzî, xebata ma ya ziwanî krîtîk bikerî, qet nêbo ma xeletîyanê xwu bivînê û ageyrê raşt bikerê. Werrekna verî ke xeletî bibê, merdim bieşkayne ser o minaqeşe bikerdêne, xwu bidayne goşdarîkerdiş.

[1] https://www.zazaki.net/d/file/ferhengetermaneedebiyati.pdf